تفسیر مقارن آیه شریفه 30 سوره بقره

نوع مقاله : مقاله تخصصی

نویسنده

چکیده

یکی از آیات موردبحث میان مفسّران فریقین آیه جعل خلافت است که تفسیر آن در مباحث کلامی نقش مهمی دارد. در تفسیر این آیه شریفه چندین دیدگاه مطرح می‌باشد. که دیدگاه منتخب منظور از خلیفۀ الله بودن منحصر به حضرت آدمj نمی‌باشد. بلکه استعداد رسیدن به این مقام در انسان‌ها وجود دارد. البته مصداق اتمّ آن در انسان کامل به فعلیت می‌رسد. اقوال تفسیری مختلف و متعارض دلالت بر جانشینی انسان از دیگر موجودات، و دلالت کردن دیگر آیات، هم‌چنین دیدگاه مربوط به جانشینی انسان از دیگر موجودات و خلافت بالفعل داشتن همه انسان‌ها را ردّ می‌کند تنها دیدگاه منتخب ترجیح داده می‌شود. به نظر شیعه این مقام در قرآن، منصبی بعد از نبوّت می‌باشد. مصداق کامل خلیفۀ الهی بعد از پیامبرo، تنها منصب اجتماعی است و فقط ریاست امور دین و دنیای مسلمانان را خلیفه به عهده دارد و از طرف امت تعیین می‌گردد. و فضائلی چون عصمت، اعلم بودن، افضلیت ضرورت ندارد.

کلیدواژه‌ها


  • فهرست منابع

    ـ قرآن کریم

    ـ نهج‌البلاغه

    • ابوحیان، محمدبن یوسف، 1420، البحر المحیط فی التفسیر، تحقیق: صدقی محمد جمیل، بیروت، دارالفکر، چاپ او؛
    • ابن اثیر (630)، 1364، النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، قم، اسماعیلیان، چاپ چهارم؛
    • آلوسی، سیدمحمود بن عبدالله (1270)، 1415، روح المعانی فی تفسیرالقرآن العظیم، بیروت، دارالکتب العلمیه، تحقیق: علی عبدالباری عطیه، چاپ اول؛
    • آل سعدی، عبدالرحمن بن ناصیر، 1408، تیسیر الکریم الرحمن، بیروت، النهضه العربیه، چاپ دوم؛
    • ارمی علوی، محمد امین بن عبدالله، (قرن 15)، 1426، تفسیر حدائق الروح و الریحان فی روابی علوم القرآن، تحقیق: هاشم بن محمد علی مهدی، بیروت، دارالطوق النجاه، چاپ دوم؛
    • ابن‌بابویه قمی (صدوق)، ابوجعفر محمد بن علی، 1395، کمال الدین و تمام النعمه، تهران، اسلامیه؛
    • ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، 1422، زاد المسیر فی علم التفسیر، تحقیق: عبدالرزاق مهدی، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ اول؛
    • ابن جزی، محمد بن احمد، 1416، التسهیل لعلوم التنزیل، تحقیق: عبدالله خالدی، بیروت، دارالارقم، چاپ اول؛
    • ابن کثیر، اسماعیل بن عمر (774)، 1419، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: محمدحسین شمس‌الدین، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول؛
    • ایجی، عضدالدین، 1419، شرح المواقف، بیروت، دارالکتب العلمیه؛
    • باقلانی، ابوبکر محمدبن طیب، 1411، التمهید، بیروت، المؤسسه الجامعیه؛
    • بحرانی (1107)، 1419، البرهان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، چاپ اول؛
    • بغوی شافعی، حسین بن مسعود (516)، 1420، معالم التنزیل فی تفسیرالقرآن، عبدالرزاق المهدی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ اول؛
    • بیضاوی، عبدالله بن عمر (791)، 1418، انوار التنزیل و اسرار التاویل، تحقیق: عبدالرحمن المرعشلی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ اول؛
    • پیشوایی، مهدی، 1393، تاریخ اسلام از سقیفه تا کربلا، قم، دفتر نشر معارف؛
    • تفتازانی، 1409، شرح المقاصد، قم، منشورات الشریف الرضی؛
    • ثعلبی نیشابوری، ابواسحاق احمدبن ابراهیم (427)، 1422، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، تحقیق: ابو محمد بن عاشور، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ اول؛
    • جوادی آملی، عبدالله، 1380، تفسیر تسنیم، قم، اسراء، چاپ اول؛
    • ــــــــــــــــــ، 1376، تفسیر موضوعی، حیات حقیقی انسان در قرآن، قم، نشر اسرا، چاپ اول؛
    • جعفری، محمدتقی، 1358، ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی؛
    • حسکانی، عبیدالله بن احمد، 1411، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تحقیق محمدباقر محمودی، تهران، وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول؛
    • حسن زاده آملی، حسن، 1361، انسان کامل از دیدگاه نهج‌البلاغه، تهران، بنیاد نهج‌البلاغه؛
    • حسینی شاه عبدالعظیمی، حسین بن احمد، 1363 ش، تفسیر اثنی عشری، تهران، میقات، چاپ اول؛
    • حقی بورسوی، اسماعیل، بی‌تا، روح البیان، بیروت، دارالفکر؛
    • حلی، حسن بن یوسف بن مطهر، 1402 ق، الألفین فی إمامه امیرالمؤمنینj، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات؛
    • خمینی، سیدمصطفی، 1418، تفسیر القرآن الکریم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول؛
    • رازی، ابوالفتوح، حسین بن علی (556)، 1408، روض الجنان فی تفسیر القرآن، تحقیق: محمد جعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اول؛
    • راغب اصفهانی، حسین بن محمد، 1432، المفردات الراغب الاصفهانی، تحقیق: العاملی، دارالمعروف للطباعه و النشر، بیروت، چاپ اول؛
    • رشید رضا، محمد، 1354 ق، تفسیر القرآن الحکیم (المنار)، بیروت، دارالمعرفه، چاپ دوم؛
    • زحیلی، وهبه بن مصطفی، (قرن 15)، 1418، التفسیر المنیر فی العقیده و الشریعه و المنهج، بیروت، دارالفکر المعاصر، چاپ دوم؛
    • زمخشری (538)، محمودبن عمر، 1421، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، تحقیق: عبدالرزاق المهدی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ دوم؛
    • سبحانی، جعفر، 1364 ش، تفسیر صحیح آیات مشکله، تنظیم و نگارش هادی خسروشاهی، تهران، مؤسسه نشر و تبلیغ، چاپ دوم؛
    • ــــــــــــــــ، 1374، پیشوایی از نظر اسلام، قم، نشر مکتب اسلام؛
    • سبزواری نجفی، محمد بن حبیب الله، 1419، ارشاد القرآن الی الاذهن، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، چاپ اول؛
    • سیدبن قطب بن ابراهیم شاذلی، 112، فی ظلال القرآن، بیروت، دارالشروق، چاپ هفدهم؛
    • سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن ابی بکر (910) و جلال الدین محمد بن احمد المحلی (864)، بی‌تا، تفسیر جلالین، بیروت دارالمعرفه؛
    • شیبانی، محمدحسن (640)، 1413، نهج البیان عن کشف معانی القرآن، تحقیق: حسین درگاهی، تهران، بنیاد دایره المعارف اسلامی، چاپ اول؛
    • شوکانی، محمد بن علی، (1250)، 1414، فتح الغدیر، بیروت، دارابن کثیر و درالکلم الطیب، چاپ اول؛
    • طبری، ابوجعفر محمدبن جریر (310)، 1412، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفه، چاپ اول؛
    • طبرسی، فضل بن حسن (548)، 1372 ش، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: محمدجود بلاغی، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم؛
    • طباطبایی، محمدحسین، 1417، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، جامعه مدرسین، چاپ پنجم؛
    • طنطاوی، سید محمد، التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، 1997 م، مصر، دارنهضه مصر للطباعه و النشر، چاپ اول؛
    • طوسی، محمد بن حسن (460)، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: احمد قصیر عاملی، بیروت، داراحیا التراث العربی، چاپ اول؛
    • عیاشی، ابی نصر، محمد بن مسعود (320)، 1411، تفسیر العیاشی، تصحیح: هاشم رسولی محلاتی، بیروت، مؤسسه اعلمی للمطبوعات، چاپ اول؛
    • عسکری، سید مرتضی، 1413، معالم المدرستین، المجمع العلمی الاسلامی، چاپ پنجم؛
    • فخرالدین رازی، عبدالله محمد بن عمر (606)، 1420، مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربیی، چاپ سوم؛
    • فراهیدی، خلیل بن احمد (170)، 1414، ترتیب کتاب العین، تحقیق: دکتر مهدی مخزومی و دکتر ابراهیم السامرائی، تصحیح: استاد اسعد طیب، قم، اسوه، چاپ اول؛
    • قاسمی، محمد جمال الدین، 1418، محاسن التأویل، تحقیق: محمد بسل عیون السود، بیروت، داراکتب العلمیه، چاپ اول؛
    • قرطبی، محمد بن احمد (567)، 1364، الجامع لاحکام القرآن، تهران، ناصر خسرو، چاپ اول؛
    • قمی، علی بن ابراهیم (329)، 1428، تفسیر قمی، تحقیق محمد صالحی اندیمشکی، قم، ذوی القربی، چاپ اول؛
    • قمی مشهدی، محمدبن محمدرضا، 1368، کنزالدقائق و بحرالغرائب، تحقیق: حسین درگاهی، تهران، وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول؛
    • کاشانی (998)، ملافتح الله، 1423، زبده التفاسیر، قم، بنیاد معرف اسلامی، چاپ اول؛
    • کاشفی سبزواری، حسین بن علی، مواهب علیه (تفسیر حسینی)، تحقیق سید محمدرضا جلالی نائینی، تهران، اقبال، چاپ اول؛
    • کلینی، محمدبن یعقوب، 1363، اصول کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه؛
    • مراغی، احمدبن مصطفی، تفسیر المراغی، بی‌تا، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ اول؛
    • مطهری، مرتضی، 1380، انسان کامل، قم، صدرا؛
    • مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، 1425، تفسیر نمو. نه، قم، مدرسه امام علی بن البیاطالبj، چاپ اول؛
    • ملاحویش آل غازی، سیدعبدالقادر، 1382 ق، بیان المعانی، دمشق، مطبعه الترقی، چاپ اول؛
    • مصباح یزدی، محمدتقی، 1376 ش، معارف قرآن: خداشناسی، کیهان شناسی، انسان‌شناسی، چاپ دوم؛
    • ملکی، محمدباقر، 1404، مناهج البیان فی تفسیر القرآن، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول؛
    • مغنبه، محمدجواد، 1378، تفسیر کاشف، ترجمه موسی دانش، قم، مؤسسه بوستان کتاب، چاپ اول؛
    • نسفی حنفی، عبدالله بن احمد (537)، 1416، مدارک التنزیل و حقایق التأویل، بیروت، دارالنافئس، چاپ اول؛
    • نخجوانی، نعمت الله بن محمود، 1999 م، الفواتح الالهیه و المفتاح الغیبه، مصر، دار رکابی للنشر، چاپ اول؛
    • نیشابوری، حسن بن محمد (730)، 1416، غرائب القرآن و رغائب الفرقان، تحقیق: زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول؛