گزارش تحلیلی از حواشی انتقادی تفسیر کشاف زمخشری

نوع مقاله : مقاله تخصصی

نویسندگان

1 دانشیار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

2 دانش آموخته سطح4، علوم و معارف قرآن کریم، جامعه الزهراء

چکیده

تفسیر «الکشاف» زمخشری، از مهم‌ترین تفاسیر اجتهادی، ادبی و بلاغی است. زمخشری با نگاه عقلی به تبیین آیات پرداخته و اگر جایی از آیه ظاهراً با عقل در تضاد باشد، حمل بر مجاز کرده است. از همین روست که الکشاف از منظر عده‌ای به «تفسیر به رأی» مشهور شده و در ردیف تفاسیر اجتهادی قرار گرفته است. اهل سنت و اشاعره در کتاب‌هایشان حواشی انتقادی تند و غیرمنصفانه‌ای نسبت به تفسیر زمخشری و مذهب او نگاشته‌اند؛ ازجمله دکتر محمدحسین ذهبی در عصر معاصر که در کتاب «التفسیر و المفسرون» خود، نسبت‌های ناروایی را بیان کرده است. این نوشتار بر آن است تا گزارش تحلیلی از این حواشی را بیان نموده و نقد و بررسی نماید.

کلیدواژه‌ها


  1. منابع و مآخذ

    1. ابن اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صار، 1385 هـ. ق.
    2. ابن ابی الوفا، عبدالقادر بن محمد، جواهر المضیئه فی طبقات الحنیفه، بی جا، بی‌تا.
    3. ابن خلدون، عبدالرحمن، مقدمه ابن خلدون، بیروت، دار الاحیا، التراث العربی، چاپ چهارم، بی‌تا.
    4. ابن خلکان، وفی‌ات الاعیان و انباءالزمان، بیروت، دارالثقافه، بی‌تا.
    5. ابن عماد، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، محقق: محمود ارناووط، دار ابن کثیر، بیروت، 1406 ه. ق
    6. ابن منده، الرد علی الجهمیه، تحقیق محمد الفقیهی، المکتبه الاثریه، بی‌تا.
    7. ابن منیر المالکی، محمدبن منصور، الانتصاف من الکشاف (هامش الکشاف)، چاپ اول، قاهره،
    8. امین، محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، بی‌تا.
    9. ایازی، محمد علی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، تهران، موسسه طبع و نشر وزارت فرهنگ و اراد اسلامی، بی‌تا.
    10. حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، بی‌تا.
    11. الحرانی، ابن تیمیه، مجموع الفتاوی، تحقیق عامر الجزار، دارالوفاء، چاپ اول، بی‌تا.
    12. حسینی اشکوری، احمد، مؤلفات الزیدیه، مکتبه آیه الله المرعشی النجفی، قم، چاپ اول، 1413 ه. ق
    13. خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، چاپ اول، ناهید، تهران، 1377.
    14. خوانساری، محمد باقر، روضات الجنات، تهران، مکتبه اسماعیلیان، 1390 هـ. ق.
    15. داوودی، محمدبن علی، طبقات المفسرین، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
    16. ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، بیروت، موسسه الرساله، چاپ ششم، 1413 هـ. ق.
    17. ذهبی، محمدحسین، التفسیر والمفسرون، چاپ دوم، دارالکتب الحدیث، 1396 هـ. ق.
    18. زرکلی، خیر الدین، الاعلام، بیروت، دارالعلم الملایین، چاپ پنجم، 1980 م
    19. الزرزور، عدنان، الحاکم الجشمی و منهجه فی التفسیر القرآن، موسسه الرساله للطباعه و النشر،
    20. زمخشری، محمود، الکشاف (تحقیق عبدالرزاق المهدی)، چاپ دوم، دارالاحیاء التراث العربی، بیروت، 2001 م
    21. زمخشری، محمود، الکشاف عن حقایق التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التاویل، بیروت، دارالکتب العلمیه،
    22. سُبکی، بهاءالدین، عروس الأفراح فی شرح تلخیص المفتاح، در ضمن کتاب شروح التلخیص، جلد 4، نشر أدب الحوزه، بی‌تا.
    23. سمعانی، عبدالکریم، الانساب، بیروت، دارالجنان المطابعه و النشر، چاپ اول، 1408 هـ. ق.
    24. سیوطی، جلال الدین، طبقات المفسرین، بیروت، دار الکتاب العلمیه، بی‌تا.
    25. صاوی الجوینی، مصطفی، منهج الزمخشری فی التفسیر القرآن و بیان اعجازه، قاهره، دارالمعارف، چاپ سوم، بی‌تا.
    26. طبرسی، محمدحسن، جوامع الجامع، موسسه نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین قم، چاپ اول، 1418 هـ. ق.
    27. طیبی، شرف الدین حسن، حاشیه، کویت، 1986 م.
    28. عصمین، محمدبن صالح، شرح العقیده الواسطیه، دار ابن جوزی، چاپ چهارم، بی‌تا.
    29. عثمین، محمد بن صالح، شرح مقدمه التفسیر لشیخ الاسلام ابن تیمیه، تحقیق منصور عبدالحمید، دارالبصیره، بی‌تا.
    30. عقیقی بخشایشی، عبد الکریم، چهارده نور پاک، تهران، نوید اسلام، چاپ اول، 1381 هـ. ش.
    31. الغامدی، صالح بن غرم الله، المسائل الاعتزالیه فی التفسیر الکشاف الزمخشری فی ضوء ما ورد فی الانتصاف لابن المنیر، دار الاندلس، چاپ دوم
    32. فیروز آبادی، محمد بن یعقوب، قاموس المحیط، دارالکتاب العلمیه، بیروت، بی‌تا.
    33. قنوجی، صدیق بن حسن، ابجد العلوم فی بیان احوال العلوم، بیروت، دارالکتاب العلمیه،
    34. قمی، عباس، الکنی و الالقاب، تهران، مکتب الصدر، بی‌تا.
    35. مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، چاپ دوازدهم، تهران، انتشارات صدرا،
    36. معرفت، محمد هادی، تفسیر و مفسران، قم، ذوی القربی، چاپ پنجم، 1388 هـ. ش.
    37. المغزاوی، محمدبن عبد الرحمن، المفسرون بین التاویل والاثبات فی آیات الصفات، موسسه الرساله، چاپ اول، بی‌تا.
    38. نقره، عباسعلی، روش تفسیری کشاف، مصباح، ش 48، 1382 هـ. ش